Opkomstplicht en dienstplicht: twee woorden en veel debat. Waar veel over gepraat word, maar in praktijk weinig van te zien is. Toch ontvangen jongeren elk jaar een brief van Defensie. Wat is het motief hierachter? En belangrijker nog: zijn wij als samenleving klaar voor een andere, meer eigentijdse manier van dienstbaarheid?

Dienstplicht in Nederland: Terug van (nooit helemaal) weggeweest?

Dienstplicht. Een woord dat voor velen in Nederland als iets uit een ver verleden klinkt. Voor de meeste jongeren is het een abstract begrip, iets waar hun opa’s misschien nog over spraken. Sinds de opschorting in 1997 is het idee van verplichte dienst in het leger grotendeels uit beeld verdwenen. Toch komt de term steeds vaker terug in het publieke debat. In een wereld die steeds instabieler lijkt te worden, is de vraag: moeten we de dienstplicht heroverwegen? En als we dat doen, is dat goed voor de samenleving?

Is de dienstplicht nog nodig?

We leven in een tijd van geopolitieke spanningen. De oorlog tussen Rusland en Oekraïne duurt voort, het conflict tussen Israël en Palestina blijft escaleren en tegelijkertijd zijn er twijfels over de blijvende militaire steun van de Verenigde Staten aan Europa. De NAVO bestaat nog, maar kan deze organisatie een grootschalig conflict op Europees grondgebied nog aan? Dat zijn vragen die beleidsmakers zich steeds vaker stellen.

Nederland investeert inmiddels meer in defensie. Sinds 2022 is het defensiebudget aanzienlijk verhoogd en probeert men de krijgsmacht weer op sterkte te brengen. Maar daar wringt het: het lukt niet goed om genoeg mensen aan te trekken. Jongeren kiezen minder snel voor een militaire carrière en er zijn simpelweg te weinig handen om de ambitieuze doelen van Defensie waar te maken. Hier komt de discussie over de dienstplicht weer om de hoek kijken.

Toch is het belangrijk om een misverstand uit de weg te ruimen. Dienstplicht betekent niet automatisch dat iedereen een geweer krijgt en de loopgraven in moet. Defensie is een organisatie die bestaat uit veel meer dan gevechtseenheden. Denk aan artsen, psychologen, ingenieurs, ICT-specialisten, logistieke planners – allemaal cruciale functies binnen het leger. Een hernieuwde vorm van dienstplicht kan dus ook gaan over maatschappelijke dienst, rampenbestrijding, cyberveiligheid of hulpverlening.

Wat zijn de nadelen?

Tegenstanders van dienstplicht wijzen op de persoonlijke impact ervan. Jongeren moeten een jaar van hun leven ‘inleveren’, waardoor ze studievertraging oplopen of later de arbeidsmarkt betreden. Zeker in een krappe arbeidsmarkt, waarin veel sectoren juist zitten te springen om jonge medewerkers, is dit geen klein bezwaar. Ook leidt het tot hogere kosten voor de staat, omdat training, begeleiding en huisvesting geregeld moeten worden voor duizenden jongeren per jaar.

Daarnaast is er de vraag of je jongeren echt iets leert met een verplichte taak. Gedwongen deelname kan weerstand oproepen. Sommige experts stellen dat vrijwillige maatschappelijke dienst, of stages in het publieke domein, meer oplevert dan verplichting.

Maar zijn er ook voordelen?

Toch zijn er argumenten te bedenken vóór herinvoering. Dienstplicht kan bijdragen aan sociale binding, discipline en weerbaarheid. Er is kritiek op de huidige generatie jongeren dat ze minder goed omgaan met tegenslag en minder verantwoordelijkheid nemen. Of dat terecht is of niet, is een andere vraag, maar feit blijft dat een tijd in een gestructureerde omgeving jongeren kan helpen om vaardigheden te ontwikkelen die ze later in hun loopbaan goed kunnen gebruiken.

Daarnaast kan een brede maatschappelijke dienstplicht, waarbij jongeren niet alleen militaire maar ook civiele taken uitvoeren – denk aan ouderenzorg, opvang van vluchtelingen of klimaatinzet – bijdragen aan sociale cohesie en solidariteit. Jongeren uit verschillende milieus en achtergronden komen dan met elkaar in contact, wat ook polarisatie en individualisering in de samenleving kan tegengaan.

De dienstplicht verleden tijd; opkomstplicht leeft voort

In Nederland is de dienstplicht al jaren niet meer actief. Niemand hoeft verplicht het leger in. En toch gebeurt er iets vreemds: alle 17-jarigen krijgen elk jaar een brief van Defensie, waarin staat dat ze zijn aangemeld voor de dienstplicht.  De brief is een papieren werkelijkheid die in de praktijk nergens toe leidt. En toch houden we eraan vast. Waarom eigenlijk?

Een achterhaalde verplichting

De opkomstplicht is een regel uit een andere tijd. Ooit bedoeld om snel mensen op te kunnen roepen in tijden van nood. Maar nu? Nu is het niets meer dan een stille herinnering aan een systeem, waarin gehoorzaamheid belangrijker was dan keuzevrijheid. Er wordt niets mee gedaan, maar hij blijft bestaan.

Dat alleen al is vreemd. Waarom worden juist wij, jonge mensen, nog steeds lastiggevallen met een militaire plicht die bijna niemand echt goed kan uitleggen?

De brief is symbolisch geworden, maar de boodschap voelt nog altijd serieus:

We houden je in de gaten, voor het geval dat.

Is dat het soort relatie dat de overheid met jonge burgers wil hebben?

Onzekerheid

Wat veel mensen onderschatten, is hoe deze brief binnenkomt. Voor buitenstaanders lijkt het misschien iets kleins, maar voor wie hem ontvangt, voelt het als een vingerwijzing.

Het roept vragen op:

Wat betekent dit voor mij? Kan ik straks zomaar opgeroepen worden? Wat als ik hier helemaal niet achter sta?

In plaats van jongeren gerust te stellen of te inspireren tot maatschappelijke inzet, wekt de opkomstplicht vooral onzekerheid en wantrouwen. Niet omdat mensen zich niet willen inzetten, maar omdat ze daar zélf over willen beslissen.

Vertrouwen over dwang

Het is tijd dat de overheid durft te vertrouwen op de kracht en het bewustzijn van de nieuwe generatie. Er is geen bewijs dat deze oude regeling ons veiliger maakt. Wat wél duidelijk is, is dat dwang zonder doel, uiteindelijk het tegenovergestelde bereikt van betrokkenheid.

De overheid kan mensen niet dwingen tot verantwoordelijkheid. Die moet je verdienen, door ruimte te geven, door in gesprek te gaan, door vertrouwen te tonen. De opkomstplicht doet precies het tegenovergestelde: het legt een verplichting op zonder dialoog, zonder uitleg en keuzevrijheid.

Een nieuwe vorm van dienstbaarheid

De vraag is niet of jonge mensen iets willen betekenen voor hun land. Dat  gebeurt nu al, via zorg, onderwijs, klimaatactivisme, technologie, vrijwilligerswerk. En dit doen ze vrijwillig, bewust en met overtuiging.

Waarom houden we vast aan een systeem dat alleen maar onduidelijkheid en extra papierwerk oplevert. Als we willen dat mensen iets betekenen voor de samenleving, dan moet dat op een manier die beter past bij hoe de wereld nu is. Maak van dienst iets vrijwilligs, iets waardevols. Laat mensen kiezen of ze met zorg, kennis, empathie of misschien wél via Defensie willen bijdragen. Maar stop met doen alsof een verouderde wet nog steeds nodig is, terwijl niemand dat werkelijk kan uitleggen.

Laat de brief verdwijnen

De opkomstplicht is een lege huls. Een symbool dat geen functie meer heeft, behalve het verstoren van vertrouwen. In plaats van jongeren ieder jaar een ongemakkelijke brief te sturen, kunnen we beter een uitnodiging sturen: om mee te denken, mee te doen, en hun eigen weg te kiezen in het bijdragen aan de samenleving.

Want wie vrijheid wil verdedigen, moet ook durven loslaten wat daar niet meer bij past.